Commentaar op Wetboek van Strafrecht art. 74 (Eindonderzoek), (Strafrecht) en (Strafvordering)

C.1.1: De Wet OM-afdoening

Door de Wet OM-afdoening zullen de transactiebepalingen uiteindelijk komen te vervallen en wordt de transactie geheel omgevormd in de strafbeschikking. Deze wet is op 1 februari 2008 in werking getreden, maar bij Koninklijk Besluit is bepaald dat artikel II, onderdelen O tot en met R, nog niet geheel in werking treedt; dit zijn de artikelen die alle transactiebepalingen laten vervallen.⁵ De wet treedt gefaseerd in werking, zodat de transactie en de strafbeschikking nog enige tijd naast elkaar blijven bestaan. In de Richtlijn voor strafvordering feitgecodeerde misdrijven en overtredingen,⁶ is opgenomen voor welke feiten nog een transactie kan worden aangeboden.

Wanneer de transactie geheel zal komen te vervallen, wordt bij Koninklijk Besluit bekendgemaakt. Voor de laatste stand van zaken met betrekking tot de gefaseerde inwerkingtreding van de Wet OM-afdoening wordt verwezen naar de Aanwijzing OM-strafbeschikking van het College van procureurs-generaal.⁷ Een uitgebreid overzicht van de verschillen en overeenkomsten tussen de transactie en de strafbeschikking is te vinden in Crijns (2010). Een overzicht van de verschillen tussen sancties is te vinden in Kessler en Keulen (2008). De bepalingen in artikel VIII van de Wet van 26 april 2007 tot Wijziging van het Wetboek van Strafvordering, de Wet OM-afdoening en enige andere wetten in verband met het wegnemen van enkele technische onvolkomenheden⁸ en in artikel 5.1 Besluit OM-afdoening ⁹ regelen dat bepalingen die door de Wet OM-afdoening zijn gewijzigd of vervallen, blijven gelden voor transacties die zijn of nog na inwerkingtreding worden aangeboden.¹⁰

C.1.2: Vrijwilligheid/Consensualiteit

Een belangrijk element in de transactieprocedure is de vrijwilligheid, ook wel consensualiteit genoemd. De vrijwilligheid is voor het EHRM voorwaarde om de buitengerechtelijke afdoening aan de eisen van artikel 6 EVRM te kunnen laten voldoen.¹¹ De verdachte moet zijn keuze in vrijheid hebben kunnen maken en mag geen onredelijke druk hebben ervaren. In de literatuur wordt overigens getwijfeld aan deze vrijwilligheid: die is er in theorie, maar in de praktijk zou de verdachte weinig keuzevrijheid ervaren.¹² Hij wil vaak zo snel mogelijk van de zaak af zijn en voorkomen dat hij in het openbaar terecht moet staan. Daarnaast wordt de transactie door de verdachte meestal niet als overeenkomst, maar als oplegging van een straf ervaren. Deze ervaring is door de wetgever ook als argument gebruikt voor de onderbouwing van het voornemen de transactie om te vormen in een strafbeschikking.¹³ Op grond van het Besluit justitiële en strafvordelijke gegevens ¹⁴ worden transacties aangeboden voor overtredingen met een geldboete onder de honderd euro, niet als justitieel gegeven aangemerkt. Transacties voor overtredingen met een hogere boete of voor misdrijven, worden wel opgenomen op de justitiële documentatie en kunnen dus in aanmerking worden genomen bij de aanvraag van een Verklaring omtrent het gedrag (VOG).

C.1.3: Schulderkenning

Een verdachte die aan het transactieaanbod voldoet, erkent daarmee geen schuld. De transactieprocedure is immers gebaseerd op vrijwilligheid. Toch zal het Openbaar Ministerie bij het aanbieden van de transactie overtuigd moeten zijn van de schuld van de verdachte. De strafbeschikking die de transactie gaat vervangen, behelst wel een schulderkenning.¹⁵

C.1.4: Mandaat

Op basis van artikel 126 Wet RO kunnen bevoegdheden van de officier van justitie worden gemandateerd aan andere bij het parket werkzame ambtenaren. Het aanbieden van een transactie wordt in de praktijk dan ook door parketsecretarissen gedaan. Zie het commentaar bij artikel 257a Sv, onder C.1.3.

C.1.5: Openbaarheid

De buitengerechtelijke afdoening van strafzaken speelt zich buiten de openbaarheid af. Voor veel verdachten is dit een reden met het transactieaanbod in te stemmen, om zo niet op een openbare terechtzitting onder het oog van de aanwezigen op de publieke tribune terecht te hoeven staan. Het gebrek aan externe openbaarheid bij buitengerechtelijke procedures is niet strijdig met artikel 6 EVRM als een openbare berechting door een rechter mogelijk blijft. De procedure als geheel dient openbaar te zijn.¹⁶ Op basis van de Aanwijzing hoge transacties en bijzondere transacties ¹⁷ worden bepaalde transacties openbaar gemaakt, zie onder C.6. Door de richtlijnen van het Openbaar Ministerie is enig inzicht te krijgen in de transactiepraktijk omdat de burger zo na kan gaan welke transactie hij aangeboden kan krijgen als hij een bepaald strafbaar feit begaat.¹⁸ Verschillende schrijvers vinden de onzichtbaarheid van de buitengerechtelijke afdoening een onwenselijke situatie. ¹⁹ Wettelijk gezien is voor de openbaarmaking van transacties niets geregeld. Voor de strafbeschikking, die de transactie uiteindelijk zal gaan vervangen, bepaalt artikel 257h Sv dat anderen dan de verdachte of zijn raadsman bij de officier van justitie om een afschrift kunnen verzoeken. Daarnaast vereist de wet dat een algemene maatregel van bestuur wordt opgesteld, waarin wordt opgenomen welke strafbeschikkingen actief openbaar moeten worden gemaakt.

C.2.1: Termijnen

De officier van justitie mag conform lid 1 zijn transactieaanbod doen tot aanvang van de terechtzitting. In de praktijk zal de officier van justitie zijn aanbod ruim voor de terechtzitting doen, omdat hij door het aanbieden van een transactie juist de gang naar de rechter zal willen voorkomen. Op basis van HR 27 juni 1932, NJ 1933, p. 27 kan gesteld worden dat het aanbod voor de terechtzitting moet zijn gedaan, maar omtrent het voldoen aan de voorwaarden kan de termijn ook na de zitting doorlopen.²⁰

C.2.2: Feiten

Sinds de inwerkingtreding van de Wet vermogenssancties is een transactieaanbod mogelijk voor alle overtredingen en voor misdrijven waarop een maximale strafbedreiging van zes jaar staat. De Commissie Vermogenssancties ²¹ stelde aanvankelijk voor de bevoegdheid open te stellen voor alle misdrijven, maar de minister wilde niet dat de transactie zou worden ingezet bij zaken waarvoor de rechter een vrijheidsstraf op zou gaan leggen.²² De zesjaarsgrens is gebaseerd op de Wet op de economische delicten (WED), waarin de hoogste strafbedreiging destijds zes jaar bedroeg. Deze grens is in de literatuur als ‘arbitrair’ bestempeld en het feit dat deze voor de strafbeschikking in de Wet OM-afdoening is overgenomen, heeft ook voorafgaand aan de inwerkingtreding van deze wet voor vragen gezorgd.²³ In de Richtlijn voor strafvordering feitgecodeerde misdrijven en overtredingen,²⁴ is opgenomen voor welke feiten in de praktijk door het Openbaar Ministerie nog een transactie mag worden  aangeboden.

C.2.3: Verval van recht tot strafvordering

Artikel 74 lid 1 Sr bepaalt dat het voldoen aan de voorwaarden het recht tot strafvervolging doet vervallen. Het stellen van voorwaarden als bedoeld in artikel 74 Sr is geen daad van vervolging als bedoeld in artikel 72 Sr, zodat de verjaring hierdoor niet wordt gestuit (HR 19 november 1991, NJ 1992, 65). De HR heeft echter wel geoordeeld dat de voorwaarden die bij transactie kunnen worden vastgesteld, sancties zijn die gelijk kunnen worden gesteld met de sanctie die de rechter oplegt (HR 17 december 1963, NJ 1964, 385 (Joyriding II)).

C.3.1: Geldsom

De meest gehanteerde transactievoorwaarde is de geldsom. De grenzen aan de hoogte van de geldboete uit artikel 23 Sr zijn van overeenkomstige toepassing. Doordat de maximumboete mag worden aangeboden en de transactiebepalingen gelden voor misdrijven waarop maximaal zes jaar gevangenisstraf is gesteld, kan een transactieaanbod zeer hoge boetes bevatten. Bij het aanbieden moet rekening worden gehouden met de draagkracht van de verdachte (artikel 24 Sr). Ook artikel 24a Sr, dat ziet op betalingsregelingen, is op de transactie van overeenkomstige toepassing verklaard. In de praktijk worden veel geldsomtransacties door het CJIB verstuurd. In principe treft het CJIB zelf geen betalingsregelingen, aldus de Aanwijzing executie.²⁶ Als de zaak door het Openbaar Ministerie of de rechter naar het CJIB is gestuurd met mededeling van een afgesproken betalingsregeling, wordt deze als zodanig geëxecuteerd. Voor de in de praktijk veel gehanteerde automatische betaling is HR 8 maart 1977, NJ 1987, 228 van belang. Hierin is bepaald dat voor het vaststellen of op tijd is betaald de ontvangsttheorie wordt gehanteerd. Niet het moment waarop de verdachte een opdracht tot overboeking gaf, maar het moment waarop het bedrag op de rekening van het CJIB is bijgeschreven, is bepalend.²⁷

C.3.2: Afstand voorwerpen vatbaar voor verbeurdverklaring of onttrekking

Om welke voorwerpen het gaat, blijkt uit de artikelen 33a, 33c en 36c Sr. Deze voorwaarde is overgenomen in de regeling van de strafbeschikking, maar is daar opgenomen als aanwijzing (artikel 257a lid 3 onderdeel a Sv). Daarnaast is de onttrekking aan het verkeer als zelfstandige sanctie opgenomen (257a lid 1 onderdeel c Sv).

C.3.3: Uitlevering voorwerpen verbeurdverklaring

Bij deze voorwaarde gaat het nadrukkelijk om voorwerpen die niet in beslag zijn genomen. Deze bepaling is afgeleid van die uit artikel 34 Sr. Net als de rechter zal de officier van justitie het bedrag moeten schatten en kan hij alleen een van de twee mogelijkheden aanbieden.²⁸ Voor de strafbeschikking is deze voorwaarde in de vorm van een aanwijzing opgenomen (artikel 257a lid 2 onderdeel b Sv).

C.3.4: Ontneming

Deze voorwaarde is in 1983, gelijk met de invoering van de ontnemingsmaatregel uit artikel 36e Sr, als transactievoorwaarde in artikel 74 Sr opgenomen. Deze voorwaarde moet worden onderscheiden van de ontnemingsschikking uit artikel 511c Sv. Die schikking voorkomt de vervolging namelijk niet, maar komt in plaats van de ontneming wanneer de hoofdzaak wel wordt vervolgd.²⁹ Bij de strafbeschikking is de ontnemingsvoorwaarde als aanwijzing opgenomen (artikel 257 lid 2 onderdeel c Sv).

C.3.5: Schadevergoeding

In de Aanwijzing slachtofferzorg³⁰ van het College van procureurs-generaal is bepaald dat zo veel mogelijk dient te worden gestreefd naar het tot stand brengen van een schaderegeling tussen verdachte(n) en slachtoffer(s), bij voorkeur in een zo vroeg mogelijk stadium van het strafproces in ruime zin. Daarnaast stelt de Aanwijzing slachtofferzorg dat wanneer besloten wordt de verdachte een (taakstraf)transactie aan te bieden, daarbij zo veel mogelijk rekening moet worden gehouden met de belangen van het slachtoffer en zo nodig vergoeding van de schade als bijkomende voorwaarde bij het transactieaanbod moet worden gesteld. Hieruit is onder meer op te maken dat wanneer de schade is geregeld, korting plaatsvindt op de te stellen voorwaarde. In een strafbeschikking kan een schadevergoedingsmaatregel gebaseerd op artikel 36f Sr worden opgelegd. Hierdoor kan de schade worden geïnd zonder medewerking van de verdachte; het CJIB kan dwangmiddelen toepassen om het geld bij de verdachte te innen (artikel 257a lid 1 onderdeel d Sv).

C.3.6: Taak- en leerstraf

Sinds 1 februari 2001 is de voorwaarde tot het verrichten van een taak- dan wel leerstraf in artikel 74 Sr opgenomen.³¹ Aan de verdachte kan maximaal 120 uur een taak- of leerstraf worden aangeboden. Deze voorwaarden worden meestal aangeboden op zittingen gevormd naar het officiersmodel, binnen het Openbaar Ministerie over het algemeen aangeduid als TOM-zittingen. In de Aanwijzing Taakstraffen van het College van procureurs-generaal zijn bepalingen opgenomen betreffende – onder andere – het aanbieden van transacties inhoudende een taak- of leerstraf.³² Artikel 74 lid 4 Sr bepaalde dat de bepalingen omtrent de inhoud en de tenuitvoerlegging van taakstraffen, opgenomen in de artikelen 22c lid 1 en 4 Sr, 22e Sr en 22k Sr, ook op de taakstraftransactie van toepassing zijn. Door de Wet van 17 november 2011 tot wijziging van het Wetboek van Strafrecht in verband met het beperken van de mogelijkheden om een taakstraf op te leggen voor ernstige zeden- en geweldsmisdrijven en bij recidive van misdrijven, Stb. 2012, 1, is een nieuw artikel 22b Sr in het leven geroepen, dat nadere bepalingen stelt over het soort delicten waarvoor een taakstraf mag worden aangeboden. Hiertoe is het vierde lid van artikel 74 Sr gewijzigd door het toevoegen van een verwijzing naar het nieuwe artikel 22b Sr. De taakstraf (of het leerproject) die als transactievoorwaarde wordt aangeboden, dient binnen zes maanden voltooid te zijn. De officier van justitie kan deze termijn eenmalig met zes maanden verlengen, aldus lid 4. Door de Wet OM-afdoening is het mogelijk in een strafbeschikking 180 uur taakstraf op te leggen. Deze is in artikel 257a lid 1 onderdeel a Sv opgenomen als straf. Op basis van artikel 77f Sr kan aan minderjarigen bij strafbeschikking zestig uur taakstraf worden opgelegd, bij transactie kan veertig uur taakstraf worden aangeboden.

C.6.1: Requireerbeleid na transactie

Wanneer in een zaak een transactieaanbod niet is nagekomen, kan ter zitting een hogere straf worden geëist, aldus de Aanwijzing Kader voor Strafvordering: ‘In geval van een niet betaalde transactie of als een taakstraftransactie niet of onvolledig is uitgevoerd dient gedagvaard te worden. De relatieve aantrekkelijkheid op een transactieaanbod in te gaan dient bij de formulering van de eis ter terechtzitting bevestigd te worden. De eis zal daartoe 20% hoger dienen te zijn dan de aangeboden transactie of – bij een gedeeltelijke uitgevoerde taakstraf – 20% hoger dan het aantal niet uitgevoerde uren.’³⁹ Deze verhoging hoeft niet te leiden tot het oordeel dat de vrijwillige instemming van de verdachte met de transactie onder onrechtmatige druk tot stand is gekomen, aldus Osinga.⁴⁰ De wetgever heeft tijdens de behandeling van de Wet OM-afdoening aangegeven dat ‘dit beleid onder het regime van de strafbeschikking onverkort kan worden voortgezet’.⁴¹ Zie voor een verdere uitwerking van dit standpunt Sdu Commentaar Strafvordering, artikel 257f Sv.

C.6.2: Hoge en bijzondere transacties

De Aanwijzing hoge transacties en bijzondere transacties van het College van procureurs-generaal stelt regels voor het aanbieden van transacties met een hoge geldsom en in bijzondere zaken.⁴² In deze beleidsregel worden definities van dergelijke zaken gegeven. Hoge transacties zijn kortgezegd (specifieke) transacties boven de € 50.000 en een bijzondere transactie is bijvoorbeeld een transactie in een zaak die grote maatschappelijke onrust heeft veroorzaakt. Ook wordt de procedure voor het aanbieden daarvan beschreven, waarbij een belangrijk element is dat in beginsel het uitbrengen van een persbericht noodzakelijk is. In HR 13 mei 2005, NJ 2005, 414⁴³ is bepaald dat dit persbericht geen voorwaarde oplevert als bedoeld in artikel 74 lid 2 Sr. Met de inwerkingtreding van de Wet OM-afdoening is in artikel 257h Sv bepaald dat bij algemene maatregel van bestuur categorieën strafbeschikkingen kunnen worden aangewezen die volgens de in deze algemene maatregel van bestuur te bepalen regels actief openbaar moeten worden gemaakt.