Commentaar op Burgerlijk Wetboek Boek 5 art. 16 (Vermogensrecht)

C.1: Nieuwe zaak door menselijk handelen

Van zaaksvorming is sprake indien iemand uit een of meer roerende zaken een nieuwe zaak vormt (zie Pitlo/Reehuis, Heisterkamp, Goederenrecht (2006), nr. 517) die zijn waarde voornamelijk aan de vormgevende arbeid ontleent (Meijers noemt in de toelichting op het oorspronkelijke artikel de maatstaf dat de zaak zijn waarde voornamelijk aan de vorming ontleent, Parl. Gesch. Boek 5 T.M., p. 109). Het vormgevende aspect van de arbeid moet niet te letterlijk worden opgevat. Zo wijst Asser/Mijnssen, Van Velten & Bartels 5*, erop dat bij industriële fabricage veelvuldig sprake is van zaaksvorming zonder vormgeving (zie Asser/Mijnssen, Van Velten, Bartels 5*, nr. 73). Aldus, kan het bottelen van bronwater (vrij naar Pitlo/Reehuis, Heisterkamp, Goederenrecht (2006), nr. 519), het malen van tarwe tot meel (zie Parl. Gesch. Boek 5, N.v.W., p.111) en het scheuren van orchideeën (zie het gescheurde orchideeënarrest, HR 5 december 1986, NJ 1987, 745, ECLI:NL:HR:1986:AB9250) zaaksvorming opleveren. Ook het door menselijke tussenkomst, doen uitbroeden van kuikens uit eieren valt volgens de Hoge Raad in het Kuikenbroederijarrest (HR 24 maart 1995, NJ 1996, 158, ECLI:NL:HR:1995:C1680 (Kuikenbroederij)) onder zaaksvorming. Doorslaggevend is volgens de Hoge Raad of volgens de verkeersopvattingen een zaak met een nieuwe (HR 5 december 1986, NJ 1987, 745, ECLI:NL:HR:1986:B9250 (Gescheurde orchideeën)) van de oorspronkelijke zaak of zaken te onderscheiden identiteit is ontstaan. Geen nieuwe identiteit werd aangenomen in het geval dat in het casco van een zeilschip voortbewegingswerktuigen en navigatieapparatuur werden gebouwd, zie het arrest Love/Love (HR 14 februari 1992, NJ 1993, 623, ECLI:NL:HR:1992:ZC0505). Zie tot slot de discussie in de literatuur over het schilderij ‘De huwelijksnacht van Tobias en Sarah’. Hier gaat het over de vraag, of de restauratieve samenvoeging van twee doeken, die oorspronkelijk door Jan Steen als één werk waren geschilderd, een nieuwe zaak oplevert (zie bijvoorbeeld Van der Ven (2006), p. 93, ontkennend en Lokin (2008), p. 195 bevestigend).

C.2: Wie wordt door zaaksvorming eigenaar?

C.3: Verhouding tussen lid 1 en lid 2

Er is discussie mogelijk over de precieze reikwijdte van de hoofdregel in lid 1 (Zie J.E. Wichers, a.w. noot 11, p. 186: “Alhoewel niet als hoofdregel geformuleerd, is het tweede lid bepalend voor de vraag krachtens welke regel – die van lid 1 of lid 2 – de eigendomstoewijzing plaats moet vinden.”). Met name indien iemand met zijn eigen materiaal voor een ander een zaak vormt of doet vormen maakt het verschil of lid 1 nog steeds voorrang heeft en de oorspronkelijke eigenaar op grond van het eerste lid tevens eigenaar van de nieuw gevormde zaak wordt. Asser/MijnssenVan Velten en Bartels (zakenrecht 5*) lijkt deze redenering niet uit te sluiten, maar noemt het ook verdedigbaar dat in dit geval de opdrachtgever de eigendom op grond van lid 2 krijgt (Asser/Mijnssen, Van Velten en Bartels 5*, nr. 76 b sub c).

Dit levert een onbillijke oplossing op; de aannemer/timmerman die met zijn eigen materiaal een kast timmert voor een opdrachtgever, verricht het werk en levert het materiaal, maar blijft met lege handen staan als de opdrachtgever failliet gaat, of weigert te betalen. Verdedigbaar is dat lid 2 alleen van toepassing is indien de opdrachtgever met materialen van een derde (dus niet met het materiaal van degene die vormt) een zaak voor zichzelf doet vormen (in die zin, Stolker (2013), artikel 5:16 BW, aant. 3 sub c en A-G Hartkamp in zijn conclusie voor HR Breda/Antonius).

Een andere goede oplossing kan ook gevonden worden in navolging van Wichers. In aansluiting op het Breda/Antonius arrest stelt zij voor bij de vraag of en zo ja wie voor zich zelf heeft gevormd, het vormingsproces toe te rekenen aan degene die de nieuwe zaak in het economisch verkeer brengt. Wanneer iemand de kosten draagt en economisch nadeel lijdt in het geval er bij het zaaksvormingsproces iets mis mocht gaan, dan zijn dat volgens haar in het economisch verkeer sterke aanknopingspunten voor de toewijzing van het eigendomsrecht aan deze persoon (Zie Wichers, a.w. noot 11, p. 230.)

C.4: Verwerking van stoffen en het kweken van planten

Lid 3 stelt buiten twijfel, dat de eerste twee leden ook van toepassing zijn bij stoffen en planten die worden verwerkt. Zo zijn de zaaksvormingsartikelen op het verwerken van aardolie tot benzine van toepassing. Zie ook het gescheurde orchideeënarrest, hieronder bij jurisprudentie uitgebreid.

D.1: Nieuwe zaak door menselijk handelen

HR 24 maart 1995, NJ 1996, 158, ECLI:NL:HR:1995:ZC1680 (Kuikenbroederij);

Euribrid levert aan Hollander’s Kuikenbroederij broedeieren. Het bedrijfsmatig doen uitbroeden van eieren in een gemechaniseerd proces dient als zaaksvorming te worden aangemerkt.

HR 5 december 1986, NJ 1987, 745, ECLI:NL:HR:1986:AB9250 (Gescheurde orchideeën);

levering van orchideeënplanten onder eigendomsvoorbehoud. De planten worden gescheurd en afzonderlijk opgepot. Hier is sprake van zaaksvorming. Het scheuren is een onomkeerbare bewerking waardoor twee zaken ontstaan die naar verkeersopvattingen elk een eigen van de oorspronkelijke zaak te onderscheiden identiteit hebben.

D.2: Voor zich zelf vormen of doen vormen uit andermans materiaal

HR 5 oktober 1990, NJ 1992, 226 (Breda/Antonius);

machinefabriek Breda stelt aan plaatwerkerij St. Antonius stalen platen ter beschikking, die van de bank zijn. Antonius vervaardigt daaruit onderdelen voor Breda. Heeft Breda deze zaken voor zich zelf door Antonius doen vormen? Dit hangt af van wat in het licht der verkeersopvattingen uit de rechtsverhouding tussen partijen voortvloeit. Bij industriële fabricage komt het daarbij aan op de vraag wie beslissende invloed heeft op het eindproduct en wie het economisch risico draagt van de tegenvallende bruikbaarheid en verhandelbaarheid van het product. In beginsel is de waarde van de gebezigde materialen niet van belang. De feitelijke vervaardiger die vanwege deze maatstaf geen eigenaar van het product door zaaksvorming wordt, kan ten einde de betaling voor zijn werkzaamheden niet mis te lopen, zijn verplichting tot aflevering van de vervaardigde producten op grond van 6:52 lid 2 BW opschorten, ook ter zake van hetgeen aan hem verschuldigd is uit hoofde van eerder vervaardigde en afgeleverde producten.